ผู้นำกับจิตสำนึกสาธารณะ

โดย ศ.นพ.ประเวศ วะสี
หนังสือพิมพ์มติชน ฉบับประจำวันที่ 5 มิถุนายน 2553

ความตายของพี่น้องคนไทยในมิคสัญญีกลียุคเดือนพฤษภาคม ๒๕๕๓ ควรจะก่อให้เกิดความสลดสังเวชอย่างใหญ่หลวงในหัวใจของคนไทยทุกคน ใหญ่หลวงถึงขั้นก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงขั้นพื้นฐาน ถ้าไม่เกิดการเปลี่ยนแปลงขั้นพื้นฐาน วิกฤตรุนแรงจะเกิดซ้ำซากและรุนแรงยิ่งขึ้น ก็ทำนองเดียวกับที่คอลัมน์จิตวิวัฒน์นี้เคยอ้างถึงคำพูดของไอน์สไตน์ที่ว่า “ถ้ามนุษยชาติจะอยู่รอดได้ เราต้องการวิถีคิดใหม่โดยสิ้นเชิง”

วิถีเดิมนำเราเข้าไปสู่ความรุนแรง ความรุนแรงจะไม่หายไปด้วยวิถีเดิมอันเป็นวิถีที่นำไปสู่ความรุนแรง จึงต้องการวิถีใหม่โดยสิ้นเชิง วิถีใหม่ต้องใช้ใจนำ ไม่ใช่ใช้ความคิดนำ เพราะความคิดนั้นถูกครอบงำโดยกิเลสได้ง่าย นำไปสู่ความคับแคบ แยกส่วนสุดโต่ง แตกแยก คุมแค้น และรุนแรง ใจนั้นเหนือและใหญ่กว่าความคิด และมีอำนาจแห่งความสมานมากกว่า เช่น ความเมตตา กรุณา ความเห็นใจ การให้อภัย ถ้ามีความเมตตา กรุณา ความเห็นใจ การให้อภัย จะไปเปลี่ยนวิถีคิด เช่น จากคิดเชิงวิหิงสาไปเป็นเชิงอหิงสา ทำให้ไม่จมปลักอยู่ในความเกลียด ความโกรธ และความพยาบาท ชาติใดตกอยู่ในอารมณ์คุมแค้นและพยาบาทเรื้อรัง จะเจ็บป่วย เจ็บปวด และนำไปสู่ความรุนแรง

ทุกคนมีเมล็ดพันธุ์แห่งความดีอยู่ในหัวใจ

ถ้าไม่มีอยู่ก็ไม่รู้น้ำใจจะหลั่งไหลมาจากไหน แต่เพราะมีอยู่เมื่อเห็นเพื่อนมนุษย์ตกอยู่ในความทุกข์ยาก เช่น เมื่อเกิดหายนภัยสึนามิ คลื่นน้ำใจจึงหลั่งไหลใหญ่โตกว่าคลื่นสึนามิเสียอีก การที่คลื่นน้ำใจไหลไปรวมกันทำให้ชาติมีพลัง น้ำใจแห่งการเยียวยานั้นไม่ถามหาความคิด หรืออุดมการณ์หรือสีอะไร ถือความเป็นเพื่อนมนุษย์เป็นตัวตั้ง น้ำใจไหลเหนือความขัดแย้ง จึงมีพลังสมานมากกว่าการโต้เถียงกันด้วยเหตุผลหรืออุดมการณ์ ชาติ ที่ประสบหายนภัย เช่น แผ่นดินไหว เขาไม่ได้ต้องการหายนภัย แต่ชาติเขาเข้มแข็งขึ้นเมื่อมีหายนภัยจากการที่ประชาชนในชาติรวมใจกันเป็นหนึ่งเดียวเพื่อบรรเทาทุกข์และเยียวยาความสูญเสีย

ชีวิตแต่ละชีวิตมีค่าในฐานะเป็นมนุษย์ ในเหตุการณ์ความรุนแรงเมื่อ ๑๐ เมษายน และพฤษภาคม ๒๕๕๓ เพื่อนคนไทยต้องเสียชีวิตเป็นจำนวนมาก ไม่ว่าจะเป็นคนเสื้อสีอะไร ทหารหรือตำรวจ เขาคือเพื่อนมนุษย์ บางคนมีพ่อ มีแม่ มีลูก มีครอบครัว ญาติพี่น้อง ที่กำลังทุกข์โศกเพราะความสูญเสีย และยังคนที่บาดเจ็บในเหตุการณ์อีกกว่าพันคน เขาเหล่านี้ต้องการการเยียวยาด้วยหัวใจของความเป็นมนุษย์ ในโลกที่กำลังเจ็บป่วยอย่างยิ่ง การเยียวยาเป็นมาตรการสำคัญที่จะพลิกฟื้นชีวิตของทุกฝ่าย ทั้งฝ่ายที่ได้รับการเยียวยาและฝ่ายที่ไปเยียวยาผู้อื่น เราต้องเยียวยาซึ่งกันและกัน และเยียวยาโลก คนไทยควรจะใช้ความสูญเสียเป็นโอกาสทำให้ชาติเข้มแข็งขึ้น ด้วยการรวมใจเป็นหนึ่งเดียวในการบรรเทาทุกข์และเยียวยาผู้สูญเสียด้วยหัวใจของความเป็นมนุษย์

มนุษย์แม้เป็นสัตว์แต่ก็ต่างจากสัตว์ ที่ต่างจากสัตว์ก็อยู่ที่การมีจิตใจสูงหรือหัวใจของความเป็นมนุษย์ สัตว์ก็ทำไปตามธรรมชาติของสัตว์ เช่น กิน ขี้ ปี้ นอน กัดกัน แต่ใจของมนุษย์นั้นไปได้ไกลแสนไกลเหนือธรรมชาติดังกล่าวของสัตว์ เช่น ความเมตตา กรุณา ความเห็นใจ การให้อภัย อหิงสา อพยาบาท การมีหัวใจเพื่อเพื่อนมนุษย์ไปไกลถึงหัวใจของพระโพธิสัตว์ก็ได้ จึงกล่าวว่าใจใหญ่กว่าและเหนือกว่าความคิด เรามักใช้ความคิดนำจนเคยชิน และลืมไปว่าใจใหญ่กว่าและเหนือกว่าความคิด การทำอะไรๆ จึงควรใช้ใจนำและความคิดตาม ไม่ใช่ใช้ความคิดแต่เพียงอย่างเดียว การคิดนำไปสู่ความรุนแรง ความทุกข์เกิดจากความคิด ถ้าวางความคิดได้ก็สิ้นสุด การใช้ใจนำจึงลดทุกข์และลดความรุนแรง

สมองของมนุษย์มีส่วนที่มาจากสัตว์และมีส่วนใหม่ที่เป็นสมองมนุษย์พอกอยู่ข้างนอก มนุษย์วิวัฒนาการจากสัตว์จึงมีร่องรอยของสัตว์อยู่ในอวัยวะต่างๆ สมองชั้นในสุดของมนุษย์เป็นสมองสัตว์เลื้อยคลาน ทำหน้าที่เพื่อความอยู่รอด ชั้นกลางเป็นสมองสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม ทำหน้าที่เกี่ยวกับอารมณ์ ชั้นนอกสุด เรียกว่า นีโอ-คอร์เตกส์ เป็นสมองมนุษย์ที่ทำหน้าที่เกี่ยวกับสติปัญญา ความเห็นอกเห็นใจเพื่อนมนุษย์ ศีลธรรม ส่วนที่เป็นสมองสัตว์อยู่ค่อนไปข้างหลัง บางทีจึงเรียกว่าสมองส่วนหลัง ส่วนสมองมนุษย์นั้นเรียกว่าสมองส่วนหน้า

ถ้ามนุษย์เอาแต่คิดต่อสู้เอาเปรียบกัน จะใช้สมองส่วนหลังมาก และไปเอาสมองส่วนหน้ามารับใช้มัน มนุษย์จึงสามารถทุจริตคดโกงและร้ายกาจได้สุดๆ เหนือสัตว์ โดยไม่คำนึงถึงความจริงและศีลธรรม ถ้าเราอยู่ในโหมดของการต่อสู้เอาเปรียบกันนานเกินไป สมองส่วนหลังหรือสมองแห่งความเป็นสัตว์จะเด่นกว่าสมองของความเป็นมนุษย์ สังคมไทยอยู่ในโหมดของการต่อสู้แก้แค้นกันไปมานานเกินไปแล้ว มีผลกระทบต่อโครงสร้างเรื่องสมองสัตว์ สมองคน ที่มีผลรุนแรงต่อสังคม จึงต้องเปลี่ยนเกียร์ของประเทศไปเป็นประเทศไทยหัวใจมนุษย์ให้ได้

การพัฒนาในอารยธรรมสมัยใหม่ของโลกเน้นที่การทำกำไรสูงสุดหรือโลภจริต โลภะนำไปสู่ความรุนแรงหรือโทสะ โลภะ หรือโทสะเกิดจากอวิชชาหรือโมหะ และเพิ่มพูนโมหะ โลภะ-โทสะ-โมหะ จึงป้อนซึ่งกันและกันเป็นวงจรของอกุศลมูล โลกที่ขับเคลื่อนด้วยอกุศลมูล นำไปสู่วิกฤตการณ์แห่งการอยู่ร่วมกันอย่างรุนแรง ทั้งระหว่างมนุษย์กับมนุษย์ และระหว่างมนุษย์กับสิ่งแวดล้อม วิกฤตจนสุดทางไปแบบเดิม อันเป็นเหตุให้ไอน์สไตน์มีวจนะดังกล่าว หรือลาสโล โกรฟ และรัสเซลล์ กล่าวว่าโลกไม่รอดวิกฤตอย่างรุนแรงนอกจากการปฏิวัติจิตสำนึก (Consciousness Revolution) หรือท่านทะไลลามะกล่าวว่า ต้องการการปฏิวัติทางจิตวิญญาณ หรือท่านอาจารย์พุทธทาสฝากปณิธานไว้ว่า มนุษย์ต้องถอนตัวออกจากวัตถุนิยม

วิกฤตการณ์ปัจจุบันเป็นวิกฤตการณ์ใหญ่ ไม่ใช่วิกฤตการณ์เล็ก เป็นวิกฤตการณ์ทางอารยธรรม และมาถึงจุดเปลี่ยนทางอารยธรรม (Civilization Turning Point) อารยธรรมปัจจุบันจะเปลี่ยนแปลงได้ต่อเมื่อมนุษย์มีจิตสำนึกใหม่ นั่นเป็นที่มาของการมีคอลัมน์จิตวิวัฒน์ในหนังสือพิมพ์มติชนเป็นประจำ

ประเทศไทยเป็นประเทศแห่งความพอเพียงมาแต่โบราณ โดยที่มีทรัพยากรธรรมชาติมาก เคยมีป่าไม้กว่าร้อยละ ๖๐ ของพื้นที่ ผลิตอาหารได้เหลือกิน มีภัยพิบัติทางธรรมชาติน้อย เมื่อเราเปลี่ยนทิศทางของการพัฒนามาเป็น “ประเทศไทยมุ่งกำไรสูงสุด” ก็เกิดการแย่งชิงและทำลายทรัพยากรธรรมชาติมาก ช่องว่างระหว่างคนจนกับคนรวยห่างมากขึ้น การต่อสู้ทางการเมืองรุนแรงขึ้น เพราะเป็นการเมืองของการแย่งชิงทรัพยากรของประเทศ ความไม่เป็นธรรมมากขึ้น มีความเสื่อมเสียทางศีลธรรมและความรุนแรงมากขึ้นๆ จนเกิดมิคสัญญีกลียุค

เราต้องเปลี่ยนแปลงประเทศไทย จาก “ประเทศไทยมุ่งกำไรสูงสุด” ไปเป็น “ประเทศไทยหัวใจมนุษย์” โดยเอาใจนำ

ใจเป็นเรื่องที่ร่วมกันได้

ผลประโยชน์และอำนาจเป็นเรื่องที่ร่วมกันไม่ได้

คนทุกข์ยากและขาดโอกาสในประเทศมีมาก ถ้าเราร่วมกันทำงานด้วยใจ เพื่อเยียวยาผู้ทุกข์ยากและสร้างโอกาสให้ผู้ด้อยโอกาส ไม่ใช่แบบให้ทานผู้ต่ำต้อย แต่โดยเคารพศักดิ์ศรีแห่งความเป็นคน และสิทธิแห่งความเป็นมนุษย์ของเขา เราจะสมานฉันท์กันได้

เราไม่สามารถสมานฉันท์โดยการเถียงกันด้วยความคิด

แต่ความสมานฉันท์จะเกิดจากการทำงานด้วยใจเพื่อเพื่อนมนุษย์

รัฐบาลควรใช้เครื่องมือสื่อสารของรัฐทุกประเภท สื่อสารการทำงานด้วยหัวใจของความเป็นมนุษย์ของกลุ่มและเครือข่ายต่างๆ ให้รู้ถึงกันอย่างกว้างขวาง ให้คลื่นแห่งน้ำใจเพื่อเพื่อนมนุษย์รับรู้กันทั้งแผ่นดิน

การทำงานร่วมกันด้วยใจเมื่อดำเนินไปๆ จะมีสิ่งหนึ่งผุดบังเกิดขึ้น คือความเชื่อถือไว้วางใจกัน (Trust) ความเชื่อถือไว้วางใจกันเป็นทุนมหาศาลเพื่อความสุขและเพื่อการแก้ปัญหาที่ยาก ทุนนี้ซื้อไม่ได้ด้วยเงินไม่ว่ามากเท่าใด แต่เกิดขึ้นจากการทำงานร่วมกันด้วยใจ

การใช้ใจนำในการทำงานเพื่อเพื่อนมนุษย์จึงหาใช่เป็นเพียงการรักษาตามอาการ แต่จะก่อให้เกิดขึ้นของจิตสำนึกใหม่ พลังจิตสำนึกเป็นพลังมหาศาลประดุจพลังนิวเคลียร์ในตัวมนุษย์ (Human nuclear energy) อันจะนำไปสู่การเปลี่ยนแปลงขั้นพื้นฐาน ประเทศไทยหัวใจมนุษย์คือการเปลี่ยนแปลงขั้นพื้นฐานประเทศไทย ถ้าเราร่วมกันทำอะไร ด้วยหัวใจของความเป็นมนุษย์ และสร้างประเทศไทยหัวใจมนุษย์ขึ้นมาได้ ประเทศไทยจะเป็นประเทศที่น่าอยู่ที่สุดในโลก