ทักษะชีวิตที่ดีมิใช่หมายถึงเป็นคนดี



โดย นพ.ประเสริฐ ผลิตผลการพิมพ์
หนังสือพิมพ์มติชน ฉบับประจำวันที่ 22 พฤศจิกายน 2557

การศึกษาในศตวรรษที่ ๒๑ มุ่งพัฒนาทักษะชีวิต ทักษะการเรียนรู้ และทักษะไอทีไปพร้อมกัน

ทักษะชีวิตที่ดีมิได้หมายถึงนิสัยดี มิได้หมายถึงคุณสมบัติดีๆ เช่น ความเมตตากรุณา รักษาศีลถือความสัตย์ หรือหมายถึงความเป็นคนเก่งประสบความสำเร็จในชีวิต

ทักษะชีวิต (life skills) ที่ดีหมายถึงความสามารถที่จะมองไปข้างหน้า กำหนดเป้าหมายและเดินไปให้ถึงจุดนั้น หากเป็นถนน ก็หมายถึงการกำหนดจุดหมายปลายทาง เดินทางไปให้ถึง หากพบอุปสรรคระหว่างทางก็แก้ไขแล้วไปต่อให้ถึงที่หมาย ไม่ทางใดก็ทางหนึ่ง อุปสรรคหมายถึงมีอะไรเสียหายก็ซ่อม หรือหากพบสิ่งกีดขวางที่ไม่สามารถข้ามไปได้ก็ถึงเวลาเลี้ยวเข้าซอยแล้วหาทางมุดออกมาใหม่

แต่ทักษะชีวิตมิได้หมายถึงถนนหนทาง ทักษะชีวิตหมายถึงการดำเนินชีวิต


เมื่อหมายถึงการดำเนินชีวิตก็จะหมายถึงความสามารถที่จะมองอนาคต กำหนดวิธีการหลากหลาย ตัดสินใจที่จะเลือกสักวิธีหนึ่งอย่างกล้าหาญ ครั้นตัดสินใจไปแล้วก็ยอมรับผลลัพธ์จากการตัดสินใจของตนเอง หากผลลัพธ์นั้นไม่ดีพอหรือไม่ประสบความสำเร็จ ก็พร้อมจะประเมินวิธีการที่ตนเองทำไปอีกครั้งหนึ่ง ค้นหาทางเลือกอื่นที่เป็นไปได้ แล้วเลือกเอาสักวิธีอีกครั้งหนึ่ง หากประสบความสำเร็จก็ไม่หยุดนิ่ง แต่พัฒนาต่อเนื่อง หากล้มเหลวก็ประเมินใหม่อีก ชีวิตที่สามารถดำเนินไปข้างหน้าเช่นนี้เรื่อยๆ คือทักษะชีวิตที่ดี

เป็นคนดีมีเมตตากรุณา เข้าวัดเข้าวาทำบุญสุนทาน ครั้นพบอุปสรรคแล้วเมาหัวราน้ำหรือฆ่าตัวตายเช่นนี้ ก็ยากที่จะพูดว่ามีทักษะชีวิตที่ดี

ความสามารถที่จะมองอนาคต เป็นความสามารถที่เด็กนักเรียนไทยไม่มี ไม่รู้จะเรียนไปทำไม ไม่รู้จะทำอย่างไรให้เรียนดีหรือเรียนเก่งหากไม่ไปกวดวิชา ไม่รู้จะกำหนดอนาคตไปทำไมเพราะเรียนอย่างไรก็แย่ อนาคตเป็นความมืดมนที่มองไม่เห็น

คนที่สุขภาพจิตไม่ดีมักเกิดจากการดำเนินชีวิตที่ผิดพลาด การดำเนินชีวิตที่ผิดพลาดคือทักษะชีวิตยังไม่ดีพอ

เช่น ไม่รู้จักคิดค้นหรือกำหนดวิธีการที่หลากหลายในการไปถึงเป้าหมาย ได้แต่ดึงดันมุทะลุไม่คิดหน้าคิดหลังจนชีวิตเสียหาย นี่เป็นพวกที่หนึ่ง คนที่ใช้จ่ายเงินเกินตัวจนล่มจมมักทำตัวแบบนี้

เช่น แม้กำหนดวิธีการหลากหลายวิธีแล้ว แต่ก็ไม่ตัดสินใจเลือกทำอะไรสักอย่าง เอาแต่นั่งร้องไห้เฉยๆ อยู่กับที่ จะไปซ้ายก็ไม่ไป จะไปขวาก็ไม่ไป นั่งสงสารตนเองอยู่ที่ทางแยกนั้น สตรีที่เลือกสามีผิดมักทำตัวแบบนี้

เช่น แม้ตัดสินใจทำอะไรไปสักอย่างแล้วไม่ได้ผลลัพธ์ดั่งใจ กลับไม่ยอมรับผลลัพธ์ที่เกิดขึ้น แทนที่จะประเมินตนเอง กลับเอาแต่ตีโพยตีพายโทษคนอื่นหรือโทษตนเองอยู่เช่นนั้น พ่อแม่ที่เลี้ยงลูกไม่ได้เรื่องมักทำตัวแบบนี้ เลี้ยงลูกมาไม่เอาไหนแท้ๆ แทนที่จะรับผิดกลับโทษคนอื่น ผู้ที่ฆ่าตัวตายเพราะโทษตนเองก็เป็นแบบนี้ด้วยเช่นกัน

หากชีวิตผิดพลาดไม่ได้ดั่งใจ เรียนหนังสือไม่สำเร็จ ทำงานไม่สำเร็จ คนสุขภาพจิตดีมักมีทักษะชีวิตที่ดี รู้จักพักรบหรือหยุดพัก ท้อแท้ใจเป็นแต่ก็ลุกขึ้นใหม่เป็น ซึมเศร้าร้องไห้ได้แต่ก็หยุดสงสารตนเองและหยุดร้องห่มร้องไห้ได้ พักผ่อนและออกกำลังกายเพียงพอ แล้วรู้จักประเมินความผิดพลาดของตนเองเป็นบทเรียน จากนั้น กำหนดทางเลือกที่หลากหลายอีกคำรบหนึ่ง แล้วตัดสินใจเลือกสักทางอย่างกล้าหาญ

แม้เลือกใหม่แล้วผิดอีกล้มอีกก็ไม่คิดตัดพ้อ หากรับรู้ว่าชีวิตเป็นเช่นนี้เอง มิได้มีอะไรจะสมบูรณ์พูนสุขอยู่ได้ชั่วนาตาปี ที่แท้ชีวิตมีอุปสรรค ความทุกข์ หรือความยากลำบากเป็นระยะๆ สู้แพ้ก็พักผ่อน พักผ่อนแล้วก็สู้ใหม่ เป็นเช่นนี้เรื่อยๆ ไป นี่จึงเป็นทักษะชีวิตที่ดี คือคนที่เดินไปข้างหน้าได้เรื่อยๆ ไม่อับจนหนทางเสียที

มีคนสุขภาพจิตไม่ดีอีกพวกหนึ่งเป็นตรงข้ามกับพวกที่อะไรๆ ก็ไม่เอา คือจะซ้ายก็ไม่เอา จะขวาก็ไม่เอา จะอยู่ก็น้ำตาเช็ดหัวเข่า จะหย่าก็อ้างว่าสงสารลูก นั่งร้องไห้อยู่ตรงทางแยกเช่นนั้นไม่ไปไหน พวกตรงข้ามที่ว่านี้คือคนที่อะไรๆ ก็จะเอา เงินก็จะเอา ชื่อเสียงก็จะเอา ครอบครัวก็จะเอา หากมีทักษะชีวิตที่ดีก็แล้วไป หากอะไรๆ ก็จะเอา แต่ทักษะชีวิตไม่ดีก็มักไม่ได้อะไรสักอย่าง หรือได้อย่างเสียสองอย่าง หรือได้สองอย่างเสียหนึ่งอย่าง พบบ่อยในผู้ชายที่งานดีเงินพร้อมชื่อเสียงมี แต่ครอบครัวแตกแยก

ทักษะชีวิตที่ดีขึ้นกับเซลฟ์เอสตีมที่ดีด้วย เซลฟ์เอสตีม (self-esteem) หมายถึงความสามารถที่จะนิยามหรือกำหนดชีวิตของตนเอง รวมทั้งรับรู้ว่าตนเองสามารถทำอะไรได้ เซลฟ์เอสตีมมิได้หมายถึงความภูมิใจหรือความเชื่อมั่นในตนเอง

เด็กที่ถูกผู้ใหญ่ในบ้านล่วงละเมิดจะไม่มีเซลฟ์เอสตีมเลย ตื่นเช้ามาก็ไม่สามารถกำหนดชีวิตตนเองหรือทำอะไรได้นอกจากรอถูกทำร้าย

นักเรียนไทยเกือบทั้งประเทศไม่มีเซลฟ์เอสตีม ซึ่งมิใช่แปลว่าไม่มีความภูมิใจหรือความมั่นใจในตนเอง หากแต่หมายถึงไม่มีโอกาสที่จะนิยามชีวิตของตนเองหรือกำหนดชีวิตของตนเอง ได้แต่เรียนหนังสือรอวันเรียนจบไม่มีงานทำ นอนก่ายหน้าผากอยู่บ้าน

เมื่อนิยามตนเองว่าเป็นเด็กดีก็ไม่ได้ นิยามตนเองว่าเป็นเด็กเก่งก็ไม่ได้ มนุษย์จะหาทางนิยามตนเองสักวิธีที่ทำได้ เช่น เป็นเด็กเลว และกำหนดวิธีที่ตนเองสามารถทำได้ เช่น ใช้ยาเสพติดหรือมั่วสุมทางเพศ เพราะทำได้ง่ายกว่าเรียนหนังสือและสอบโอเน็ตเอเน็ตเยอะ

เซลฟ์เอสตีมที่ดีมากับความกล้าที่จะเปลี่ยนแปลงตนเองด้วย ความกล้าที่จะเปลี่ยนแปลงตนเองขึ้นอยู่กับความตระหนักในข้อเท็จจริงที่สำคัญของชีวิตข้อหนึ่งว่า “ความเจ็บปวดของการอยู่กับที่โดยไม่ตัดสินใจทำอะไรสักอย่าง ย่อมมีมากกว่าความเจ็บปวดที่เกิดจากการเปลี่ยนแปลง”

ภรรยาที่กล้าหย่าย่อมเจ็บปวดเสมอ แต่จะเจ็บปวดน้อยกว่าการทนอยู่

นักเรียนที่กล้าหยุดเรียนเพื่อทำงาน “ด้วยทักษะชีวิตที่ดี” ตามวิถีที่ตนเลือก มักเจ็บปวดในตอนแรกแต่ก็ยังดีกว่าทนเรียนไปสู่อนาคตที่ดับสูญอยู่ตรงหน้า

ปฏิรูปการศึกษาไทยตั้งใจจะบูรณาการการใช้ชีวิตเข้ากับการเรียนการสอนหรือการเรียนรู้ของเด็กไทย เป็นวิธีคิดที่ถูกต้อง อย่างไรก็ตาม การใช้ชีวิตคืออะไร ทักษะชีวิตคืออะไร ยังเป็นประเด็นที่เข้าใจแตกต่างคลาดเคลื่อนอยู่มาก หากเราแปลว่าการใช้ชีวิตหรือทักษะชีวิตหมายถึงเป็นคนดีคนเก่ง จะเป็นความผิดพลาดของการปฏิรูปการศึกษารอบใหม่

ทักษะชีวิตจะดีได้เมื่อเราคืนโอกาสและความสามารถที่จะนิยามชีวิตหรือกำหนดชีวิตให้แก่นักเรียนไทย นั่นแปลว่าหลักสูตรและวิธีการเรียนการสอนที่ทำกันอยู่ควรถูกยกเลิกทั้งหมด

เรามาเริ่มต้นกันใหม่

Back to Top