จิตวิญญาณสหกรณ์ ๔: ทางเลือกที่หลากหลายสู่สังคม ๓ ส.

โดย ศ.นพ.ประสาน ต่างใจ
หนังสือพิมพ์มติชน ฉบับประจำวันที่ 3 กรกฎาคม 2547

อลิซาเบท ซาทัวริส (Elisabet Sahtoris) บอกว่า “วิกฤตคือคาตาลิสต์ ความเครียดจากการดำรงชีวิตนั้นเองที่ทำให้เราเปลี่ยน” ทุกวันนี้ เราอยู่ท่ามกลางความเครียดจากวิกฤตในแทบทุกด้าน ที่ล้วนเป็นผลจากการกระทำของเราเอง โดยมีเทคโนโลยีเป็นเครื่องมือและตัวเร่ง ที่ทำร้ายและทำลายระบบนิเวศธรรมชาติไปพร้อมๆ กัน ทำให้ภูมิปัญญาและประสบการณ์ที่เรามีที่เรารับเป็นมรดกตกทอดมาไม่สามารถนำมาใช้ได้อีกต่อไป นักปราชญ์ นักคิด และนักวิทยาศาสตร์แห่งยุคใหม่ระดับนำทุกคนล้วนกล่าวตรงกันว่า จำเป็นต้องมีการเปลี่ยนแปลงกระบวนทัศน์ทางสังคม ทางด้านจิต หรือ “จิตวิวัฒน์” สู่สังคมใหม่ จิตวิญญาณใหม่ ซึ่งจะเป็นการเปลี่ยนแปลงครั้งยิ่งใหญ่และเจ็บปวดที่สุดของมนุษยชาติ ในเวลาอีกไม่ช้านี้

แต่ถึงแม้ว่าสหัสวรรษใหม่จะผ่านพ้นไปสามปีกว่าแล้ว เราส่วนใหญ่ราวๆ ๗๕ เปอร์เซ็นต์ ก็ดูเหมือนจะยังไม่รู้ตัวจึงไม่เปลี่ยนตาม หรือเพราะเชื่อว่าองค์ความรู้ของวิทยาศาสตร์กายภาพ ที่เชิดชูวัตถุและแสดงออกเป็นความก้าวหน้าของสังคมด้วยเทคโนโลยี คือความจริงที่ถูกต้องแล้ว ดังนั้น จึงยังคงมีโลกทัศน์และชีวทัศน์แบบเก่า “ขอให้เหมือนเดิม” อยู่ (Paul H. Ray and Sherry Anderson: The Cultural Creatives, 2000; Duane Elgin and Colleen Ledrew: Global Consciousness Change, 1997; Michael Lerner: The Age of Extinction..., 1999) โดยไม่กังวลหรือไม่รู้ตัวว่า ความก้าวหน้านั้น จะหวนกลับมาทำลายลูกหลานหรือมรดกตกทอดทางเผ่าพันธุ์ที่เรารักและห่วงใยที่สุดอย่างไร?

ที่ว่าไม่กังวลหรือไม่รู้ตัว เพราะว่าความสุขสนุกสนานกับความเจริญก้าวหน้าได้บดบังตาเรา หรือทำให้มองเห็นว่าจิตมนุษย์เป็นอยู่เพียงแค่นั้น คือหยุดอยู่กับที่ แต่หากเรามองจากธรรมชาติของจักรวาล จะพบว่าธรรมชาตินั้นไหลเลื่อนเคลื่อนที่เปลี่ยนแปลงโดยเชื่อมโยงกันตลอดเวลาเป็นวัฏจักร สถานภาพของมนุษย์และสังคมมนุษย์ในขณะนี้เป็นเพียงช่วงหนึ่งของวัฏจักรที่ว่าเท่านั้น ยังจะต้องเปลี่ยนแปลงต่อไป เช่นเดียวกับจิตและจิตวิญญาณที่จะต้องวิวัฒนาการต่อไปเช่นกัน (Ken Wilber: Up From Eden; 1976)

ในบทสัมภาษณ์ ดอน เบ็ค (ผู้ร่วมกับ แคลร์ เกรฟส์ (Clare W. Graves) สร้างทฤษฎีสไปรัลไดนามิกส์ หรือ “จิตวิวัฒน์”, Don Beck and Spiral Dynamics; in: What is Enlightenment?; 2002) อธิบายว่า วิวัฒนาการของจิต คือสิ่งที่อยู่เบื้องหลังปัญญา พฤติกรรม บุคลิกภาพของมนุษย์ (จิตปัจเจก) และรูปแบบ ความเชื่อ หรือค่านิยมของสังคม (จิตร่วมหรือวัฒนธรรม) รูปแบบของความเชื่อหรือค่านิยมนี้ เรียกว่า มีมส์ (Rechard Dawsons' memes นำมาใช้โดย Aaron Lynch: Thought Contagion, 1996) ซึ่ง ดอน เบ็ค นำมาอธิบายวิวัฒนาการของจิตโดยสัมพันธ์กับสี ๘ สี ๘ ระดับ (แบ่งออกเป็นสองชั้น ชั้นล่างมี ๖ สี ๖ ระดับ และชั้นบนจะมี ๒ สี ๒ ระดับ) แต่ละสี จะบ่งบอกถึงโลกทัศน์ ปัญญา อุปนิสัย และพฤติกรรมของแต่ละคนที่มีต่อสังคมโดยรวมในชั่วขณะนั้น ซึ่งแตกต่างกันไปตามระดับหรือสี

ประชากรโลกโดยส่วนใหญ่หรือกว่า ๙๐ เปอร์เซ็นต์ จะมีระดับจิตหรือสีกระจายอยู่ระหว่างระดับสาม (สีแดง) ถึงระดับหก (สีเขียว) ระดับใดจะมีมากหรือน้อย ขึ้นอยู่กับคนในสังคม (หรือชาติพันธุ์) ย่อยนั้นๆ ว่า มีวิวัฒนาการของจิตในระดับใดหรือสีอะไร (ที่จะชี้บ่งระดับของจิตร่วมทางสังคมหรือวัฒนธรรมของสังคมย่อยนั้นๆ อีกทีหนึ่ง)

มีเพียงไม่ถึง ๑๐ เปอร์เซ็นต์ ของประชากรโลกเท่านั้นที่มีวิวัฒนาการของจิตกระจายอยู่ในอีก ๔ ระดับของทั้งสองชั้นที่เหลือ ยกตัวอย่าง จะมีคนที่อยู่ในระดับต่ำสุด สีดิน หรือสีน้ำตาลอ่อนแห้งๆ (Beige) คือระดับจิตดำบรรพ์ของคนถ้ำ น้อยมาก ไม่ถึง ๐.๐๕ เปอร์เซ็นต์ ของประชาการทั้งหมด และที่มีน้อยกว่านั้นอีกได้แก่ระดับ ๘ หรือระดับจิตสูงสุด สีเขียวครามใส (Turquoise) อันเป็นระดับจิตของผู้มีปรีชาญาณเฉกเช่นศาสดา อรหันต์ ที่จิตได้วิวัฒนาการผ่านพ้นตัวตน สู่ความว่างอย่างแท้จริง ระดับทั้งหมดมีดังนี้

ชั้น I มี ๖ ระดับ หรือ ๖ สี

ระดับที่ ๑ ระดับล่างสุด สีดินหรือสีน้ำตาลอ่อนแห้งๆ (Beige) เริ่มมีตั้งแต่สมัยดึกดำบรรพ์ประมาณ ๑ แสนปีมาแล้ว, ลักษณะนำ ทำอะไรก็ได้เพื่อให้อยู่รอด
พฤติกรรม-นิสัย

• ใช้สัญชาตญาณและความเคยชินนำ ชีวิตเป็นปัจจุบันขณะ
  
• อัตตายังไม่มีหรือไม่ตื่น หรืออาจมีบ้างเฉพาะหน้าช่วงสั้นๆ
  
• อาหาร น้ำ ความอบอุ่น ปลอดภัยและสืบพันธุ์ คือพฤติกรรม
  
• ชีวิตขึ้นกับที่อยู่อาศัยในเวลานั้น เช่นสัตว์ทั้งหลาย

ระดับที่ ๒ สีม่วง (Purple) ๕ หมื่นปี, ลักษณะนำ ถ้าเจ้าพ่อ ผี มีความสุข เผ่าพันธุ์ก็สุข ปลอดภัย
พฤติกรรม-นิสัย

• เชื่อในบัญชาของเจ้าพ่อเจ้าแม่ผีป่า บูชาสัญลักษณ์เร้นลับ
  
• ปฏิบัติตามหัวหน้า ผู้เฒ่า บรรพบุรุษ และวินัยกลุ่ม
  
• ปัจเจกสยบยอมต่อกลุ่ม
  
• รักษาไว้ซึ่งสถานที่และสิ่งศักดิ์สิทธิ์ เหตุการณ์ ความทรงจำ
  
• เคร่งครัดศรัทธาต่อจารีตประเพณี การตาย การเกิด ฤดูกาล

ระดับที่ ๓ สีแดง (Red) ๑ หมื่นปีก่อน, ลักษณะนำ เป็นตัวของตัวเอง ไม่สนใจ อยากทำก็ทำ
พฤติกรรม-นิสัย

• โลกคือป่าดงดิบ มีแต่เสือสิงห์กระทิงแรด
  
• หนีการบังคับหรือแม้แต่หน้าที่ หากไม่ชอบก็ไม่ทำ
  
• ข้าใหญ่ ข้าเท่ จึงเสนอหน้าและเรียกร้องต่อการรับรู้
  
• เห็นแต่ความต้องการของตน ด้านได้อายอด
  
• ก้าวร้าว ข้าต้องมาก่อนในทุกรูปแบบ โกงคือเก่ง คือฉลาด

ระดับที่ ๔ สีน้ำเงิน (Blue) ๕ พันปี, ลักษณะนำ ชีวิตมีทิศทางความหมายที่ฟ้าลิขิตไว้แล้ว
พฤติกรรม-นิสัย

• เสียสละเพราะศรัทธาโดยไร้ข้อแม้ต่อศีลธรรม
  
• ศีลและข้อปฏิบัติคือวิถีชีวิตที่กำหนดเด็ดขาดโดยเบื้องบน
  
• ปฏิบัติดีปฏิบัติชอบในวันนี้ ต้องได้ดี (สวรรค์) ในวันหน้า
  
• ความอยากเป็นความผิด ต้องปลง ต้องสำนึก
  
• วัฒนธรรมและระเบียบวินัยเท่านั้น ที่สร้างคุณธรรมความดีงาม

ระดับที่ ๕ สีส้ม (Orange) ๓๐๐ ปีก่อน, ลักษณะนำ แข่งขันเพื่อชนะ แต่อยู่ภายใต้กฎ เคารพข้อบังคับ
พฤติกรรม-นิสัย

• ความเจริญก้าวหน้าคือเนื้อในของแต่ละคนที่มีมาโดยกำเนิด
  
• ความเจริญก้าวหน้าขึ้นกับการเรียนรู้ความลับของธรรมชาติ
  
• การหาประโยชน์จากธรรมชาติเพื่อชีวิตที่ดีกว่าคือความถูกต้อง
  
• เสี่ยง มองโลกในแง่ดี สู่ความสำเร็จ ข้าจะกำหนดตัวข้าเอง
  
• สังคมก้าวบนเหตุผล การแข่งขัน ยุทธศาสตร์ และเทคโนโลยี

ระดับที่ ๖ สีเขียวใบไม้ (Green) เริ่มที่ ๑๕๐ ปีก่อน, ลักษณะนำ สุขสงบอยู่ที่ภายใน ห่วงใยผู้อื่น
พฤติกรรม-นิสัย

• จิตวิญญาณต้องถูกปลดปล่อยจากตัณหา จากการแยกแบ่ง
  
• ห่วงใย อ่อนไหว คุณธรรม อยู่เหนือชาติ วัฒนธรรม และเหตุผล
  
• ให้โอกาส แบ่งสรรธรรมชาติที่จำเป็นให้มนุษย์โลกเท่าๆ กัน
  
• ตัดสินใจโดยฟังผู้อื่น ฝึกฝนปรับจิตวิญญาณอย่างต่อเนื่อง

ชั้นที่ II มี ๒ ระดับ ๒ สี

ระดับที่ ๗ สีเหลือง (Yellow) เริ่มมีเมื่อ ๕๐ ปีก่อน, ลักษณะนำ ชีวิตคือความรับผิดชอบ องค์รวม
พฤติกรรม-นิสัย

• รู้ธรรมชาติ รู้ระบบ รู้ชีวิต รู้สังคม
  
• วิกฤตและการเปลี่ยนแปลง คือบรรทัดฐานของจักรวาล
  
• ยืดหยุ่น เชื่อมโยงพึ่งพากัน ไหลเลื่อนวนเวียนเป็นวัฏจักร

ระดับที่ ๘ สีเขียวครามกระจ่างใส (Turquoise) เริ่มมีมาเมื่อ ๓๐ ปีก่อนแต่ยังคงน้อยมาก
พฤติกรรม-นิสัย

• องค์รวมแห่งกาย จิต จิตวิญญาณ
  
• ความโยงใยเป็นหนึ่งเดียวกันกับธรรมชาติ และสิ่งสูงสุด
  
• พลังงาน (จิต) และข้อมูล (ปัญญาญาณ) ซึมแทรกทั่วทั้งโลก